Katı kuralları olmayan, serbest düzyazının en güzel hâlidir deneme yazıları. Bir şey ispatlamayı amaçlamaz, kaynak göstermez çünkü çoğunlukla bencesini ifade etme biçimidir. Eğer yazar kendisini bir yere ait hissediyorsa bencesini değil de bizcesini anlatır. Okuyucuya verilmek istenen mesaj deneme türü örneklerinde çok nettir. İşte bu yüzden ben diyorum ki, bir de buradan bakar mısın demenin edebi yoludur deneme. Bir deneme yazarı olarak bu içerikte sizlere deneme türü örnekleri hakkında yazar eser özelinde birkaç şey söyleyeceğim.
Dünya Edebiyatında Deneme Türü Örnekleri
Michel de Montaigne – Denemeler (Essais)
Deneme türünün kurucusu kabul edilen Montaigne, 16. yüzyılda kaleme aldığı Denemeler ile bu alanda çığır açmıştır. Eser, bireyin kendini sorgulamasını, yaşam ve ahlak üzerine düşünmesini teşvik eder.
Francis Bacon – Essays
İngiliz edebiyatında denemenin öncüsü olan Bacon, Essays adlı eserinde bilgi, erdem ve deneyim üzerine fikirlerini aktarır. Montaigne’den esinlenmiş, fakat daha sistemli ve öğretici bir tarz benimsemiştir.
Ralph Waldo Emerson – Self-Reliance, Nature
Amerikan denemeciliğinin öncüsü Emerson, bireycilik ve doğayla uyum temasını işler. Self-Reliance, bireysel özgürlük ve içsel güç üzerine etkileyici bir yapıttır.
George Orwell – Shooting an Elephant, Politics and the English Language
Dil, etik ve siyaset üzerine keskin yorumlar yapan Orwell, deneme türünü toplumsal eleştirinin güçlü bir aracı hâline getirmiştir.
Virginia Woolf – A Room of One’s Own
Feminist deneme türünün klasiklerinden biri olan bu eser, kadının yazın dünyasındaki yeri ve özgürlüğü üzerine derinlikli bir analiz sunar.
Aldous Huxley – Collected Essays
Bilim, felsefe, edebiyat gibi çok yönlü alanlarda yazdığı denemelerle Huxley, entelektüel derinlik arayan okurlar için başvuru kaynağı niteliğindedir.
Jean-Paul Sartre – Edebiyat Nedir?
Varoluşçuluk felsefesini edebiyatla harmanlayan Sartre, edebiyatın toplumsal sorumluluğunu sorgular.
Albert Camus – Sisifos Söyleni
Absürdizm üzerine felsefi bir deneme olan bu eser, insanın varoluşsal çabaları ve anlamsızlıkla yüzleşmesini işler.
Dünya edebiyatından atladığım deneme yazarları veya özellikle deneme eserleri olabilir. Bunu maruz görmenizi, listede bu kitap neden yok veya bu yazar neden yok demek yerine yorumlara hemen yazarı veya eseri eklemenizi beklerim.
Türk Edebiyatında Deneme Türü Örnekleri
Türk edebiyatına geldiyse sıra, yazıp geçme kısmını bir kenara bırakalım. Simeranyada web sitesini de çoğunlukla deneme yazılarımı biriktirmek için kurduğumu, yayınlanan ilk kitabımın deneme türünde bir kitap olduğunu söylemeliyim. Şu sıralar Hece dergisinin Türk Edebiyatında Deneme Özel Sayısı ile ilgileniyorum. Yani demem o ki Türk edebiyatında denemeyi iyi okumuş, iyi yazmış biri olarak bu satırları yazıyorum. Tam da bu yüzden Nurullah Ataç ile başlıyorum.
Nurullah Ataç – Günlerin Getirdiği, Karalama Defteri
Modern Türk denemesinin kurucusu Ataç, dil, edebiyat ve sanat üzerine derin analizler yapmıştır. Dili o kadar akıcı, o kadar durudur ki kitap okurken, kitabın üslubunda kaybolursunuz. Türkçe konusunda hassastır, Türkçeye emek vermiş önemli bir isim olmasının yanı sıra Türkçenin doğru kullanılmamasına da tahammül edememektedir. Türkçe için “ve” sözcüğünün gerekli olmadığını hatta Türkçenin ahengini bozduğunu söyler, kendisinin kullanmadığını, kullanmamakla da hiçbir şey kaybetmediğini de vurgular. Yazarken “ve” demeden yazmayı denediğinizde yazınızın zenginleştiğini de çabucak görebilirsiniz.
Ahmet Haşim – Bize Göre, Gurabahane-i Laklakan
Batılı anlamda ilk deneme örneklerini veren yazar, şehir yaşamı, sanat ve bireysel gözlemleriyle dikkat çeker. Nurullah Ata kadar uzun yazmayacağım özel bağ kurduğum bir yazar değil kendisi.
Cemil Meriç – Bu Ülke, Jurnal, Mağaradakiler
Doğu-Batı, kültür ve tarih üzerine yaptığı analizlerle denemeye sosyolojik, felsefik boyutlar kazandırmıştır. Türkiye’nin batılılaşma çabasını iyi değerlendirmiş en çok nerelerde hatalar yaptığına dair kritik noktalara değinmiştir. Çok akıcı olmamakla birlikte fikriyatı dolayısıyla kendisini okutturan bir yanı vardır.
Sabahattin Eyüboğlu – Mavi ve Kara
İnsan, sanat ve kültür ilişkisini çok yönlü bir bakışla ele alan Eyüboğlu, denemeyi düşünsel bir yolculuğa dönüştürür.
Suut Kemal Yetkin – Denemeler, Estetik Doktrinler
Sanat felsefesi ve estetik değerler üzerine yazdığı metinlerle deneme türüne akademik bir katkı sağlar.
Sezai Karakoç – Edebiyat Yazıları, İslam’ın Dirilişi
İslam medeniyeti, düşünce ve kültür üzerine yazdığı denemelerle derin bir düşünce mirası, umut dolu bir diriliş akımı bırakmıştır.
Ece Ayhan, Enis Batur, Murat Belge
Bu yazarlar; edebiyat eleştirisi, kültür ve siyaset ekseninde modern deneme örnekleri sunar.
Ali Ural – Posta Kutusundaki Mızıka
Şiirsel ve duygusal anlatımıyla edebi denemenin estetik boyutunu öne çıkarır.
Elif Şafak – Kağıt Helva
Toplum, kimlik, bireysellik üzerine günümüz sorunlarını işleyen modern ve sade bir dille yazılmış denemeler sunar.
Nazan Bekiroğlu – Mihrican Fırtınası
Toplumsal sorunlara duyarlı bir yaklaşımı estetikle buluşturur.
İsmet Özel – Taşları Yemek Yasak
Düşünsel yoğunluk ve entelektüel derinliğiyle dikkat çeker.
Rasim Özdenören – Müslümanca Düşünme Üzerine Denemeler
Hayatın akışı içinden çıkardığı derslerle anlamlı bir düşünce yolculuğu sunar.
Şevket Rado – Eşref Saat
Toplum eleştirisini yumuşak ama çarpıcı bir üslupla işler.
Alev Alatlı – Aydın Despotizmi
İnsan merkezli düşünce yapısını felsefi ve sosyolojik düzlemde ele alır.
Dücane Cündioğlu – Hz. İnsan
Felsefi derinliği olan özgün denemeleriyle dikkat çeker. Güncel olarak takip ettiğim, okumaktan çok memnun olduğum Türkiyeyi iyi okuduğunu, okudukları ile çok iyi yazdığını düşündüğüm pek çok noktada kendisini örnek aldığım bir yazar olarak Dücane Cündioğlu’na listede yer vermek ayrıca bunları da yazmak istedim. Göz İzi adlı eserinin bendeki yeri çok başka.
Gündüz Vassaf – Cennetin Dibi
Psikoloji ve toplum bilimini denemeyle buluşturan eserleriyle bilinir.
Cahit Zarifoğlu – Bir Değirmendir Bu Dünya
Mistik bir bakış açısıyla birey ve evren ilişkisini işler.
Hüseyin Nihal Atsız – Türk Ülküsü
Atsız hakkında pek çok yanlış yargı var. Bunu bu kitabı okuyunca çok iyi anlıyorsunuz. Çoğunlukla kafatasçı, ırkçı olarak görülen bu konuda da çok eleştiriye maruz kalan Hüseyin Nihal Atsız’ın Türklük tasviri, milliyetçilik tasviri bu ince eserde harika bir şekilde gözler önüne seriliyor. Bu topraklarda doğan her kişinin okuması gerekir diye düşünüyorum.
Samiha Ayverdi – Yusufcuk
Tasavvuf ve insan ilişkileri üzerine derinliği olan yazılar kaleme almıştır. Dili ağırdır, ağır olduğu kadar da etkilidir. Okurken de okuduktan sonra da artık eskisi gibi düşünemiyor insan.
Nuri Pakdil – Batı Notları
Kültürel eleştirilerinde sert ama özgün bir üslup benimser.
Şükrü Erbaş – Eşik Burcu
İnsanın iç dünyasını ve duygusal çözümlemeleri şiirsel bir dille aktarır.
Ömer Toraman – Umudun 41 Düşü
Kitabın yazarın dilinin, üslubunun değiştiği çok belli oluyor. İlk eseri olmasından olsa gerek yazarken okuduklarının tesirini eserine doğrudan yansıtmış. Kimi okura göre bu olumlu olsa da yazarın kaleminin henüz toy olduğunu açığa çıkarıyor diyebiliriz. Bakmayın böyle yazdığıma, kendimden bahsediyorum. Simeranyada üzerinde de Denemeler kategorisinde yazmaya devam ediyorum. Türk edebiyatında denemenin önemini ortaya koymayı, deneme türünde daha pek çok eser vermeyi düşlüyorum.
Deneme Türü Örnekleri: Fikrin Estetik Yolculuğu
Deneme türü örnekleri, hem bireyin iç dünyasını hem de toplumun genel düşünce iklimini yansıtan önemli edebi yapılardır. Dünya edebiyatında Montaigne, Bacon ve Orwell gibi isimler; Türk edebiyatında ise Ataç, Meriç ve Eyüboğlu gibi yazarlar bu türün gelişmesinde başat rol oynamıştır. Modern ve klasik denemeler, okuyucuyu düşünmeye, sorgulamaya ve anlamaya davet eder.
